A HOUSE TO LIVE
A PLACE TO LEARN

W polsko-niemiecko-białoruskim seminarium „Historia a prawa człowieka” (12-18.10.2023r.) wzięło udział 25 studentów i studentek reprezentujących Katedrę Studiów Interkulturowych Europy Środkowo-Wschodniej, Uniwersytet Warszawski/Polska,
European Humanities University - Białoruski Uniwersytet na uchodźstwie/Litwa oraz uniwersytety w Bremie i Greifswaldzie/Niemcy.

Punktem wyjścia do wspólnego dialogu było miejsce historyczne Auschwitz oraz jego współczesne oddziaływanie na kulturę pamięci, wolność słowa, sztukę, które rozpatrywaliśmy z różnych perspektyw narodowych: polskiej, białoruskiej i niemieckiej.

Seminarium rozpoczęły warsztaty wokół pytań: Jaką rolę odgrywa temat drugiej wojny światowej, Holokaustu i Auschwitz w pamięci rodzinnej oraz jakie miejsce zajmuje w naszych narodowych narracjach pamięci? Przed wizytą w Miejscu Pamięci Auschwitz-Birkenau uczestnicy wzięli udział w wykładzie pt. „Geneza Auschwitz”, który wygłosił dr Piotr Setkiewicz (Centrum Badań Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau). Następnie pod kierunkiem muzealnych przewodników w małych grupach narodowych seminarzyści zwiedzili teren byłego niemieckiego obozu koncentracyjnego i zagłady Auschwitz-Birkenau.

Sesjom podsumowującym wizytę w Miejscu Pamięci towarzyszyły prezentacje studenckie. Grupa niemiecka poddała pod dyskusję hasło „Nigdy więcej” i jego recepcję w niemieckiej kulturze i polityce pamięci. Grupa białoruska odniosła się krytycznie do obchodów dnia 9 maja 1945r. określanego w państwowej białoruskiej kulturze pamięci jako „dzień zwycięstwa” oraz do ustawy „O ludobójstwie narodu białoruskiego” przyjętej 5 stycznia 2022 roku. Zmieniła ona Kodeks karny Republiki Białorusi dodając artykuł 130-2 o zaprzeczaniu ludobójstwu narodu białoruskiego. Kontrowersyjną implementację tej ustawy studenci przybliżyli na przykładzie oficjalnej narracji historycznej w Chatyńskim Miejscu Pamięci Narodowej. Miejscowość Chatyń została spalona wraz z mieszkańcami 22 marca 1943 roku przez niemieckie SS-Sonderkommando Dirlewanger oraz 118 Batalion Schutzmanschaftu w odwecie za zamach na niemiecką kolumnę samochodową w odległości 6 km. od Chatynia, zabicie kapitana Schutzpolizei Hansa Wölke i działalność partyzancką. Tymczasem grupa polska omówiła historyczną symbolikę Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie oraz współczesną debatę nad procesem dekomunizacji kultury pamięci w Polsce.

Szczególną uwagę podczas seminarium skierowaliśmy na obecną sytuację na Białorusi i łamanie praw obywatelskich i człowieka w tym kraju. Studenci białoruscy przedstawili na konkretnych przykładach ograniczanie wolności słowa w obszarze kultury. W rozmowie z profesorem Aleksandrem Wirpszą (Uniwersytet Warszawski), odnosząc się do jego osobistych doświadczeń i decyzji, rozważaliśmy rolę i metody protestu w państwie autorytarnym i w demokracji. Od 1968r. prof. Wirpsza pod pseudonimem literackim Leszek Szaruga angażował się w pracę antysystemową przeciwko komunizmowi sięgając po „słowo” - broń do krytycznej konstatacji otaczającej rzeczywistości i dekonstrukcji języka propagandy. W latach 1987-1990 mieszkał w Berlinie Zachodnim, gdzie współpracował z sekcjami polskimi BBC i Deutsche Welle oraz czasopismami emigracyjnymi. Spotkanie było wsparciem i inspiracją przede wszystkim dla naszych białoruskich seminarzystów, którzy z uwagi na sytuację polityczną na Białorusi podjęli decyzję życia i nauki na emigracji w ramach studiów na European Humanities University - Białoruskim Uniwersytecie na uchodźstwie na Litwie.

Dwa dni programu seminarzyści spędzili w Krakowie. Zwiedzili Kraków i wzięli udział w kuratorskim oprowadzaniu w Muzeum Sztuki Współczesnej MOCAK oraz wykładzie na temat reprezentacji Auschwitz i Holokaustu w sztuce współczesnej, który poprowadziła dr Delfina Jałowik, kuratorka i kierowniczka Działu Organizacji Wystaw.

Mamy nadzieję, że seminarium dostarczyło uczestnikom dużo wiedzy i motywacji do inicjowania projektów, kampanii, akcji we własnym środowisku, aby w ten sposób zwrócić uwagę na sytuację łamania praw obywatelskich i człowieka na Białorusi.

Koordynacja i prowadzenie seminarium: Elżbieta Pasternak (MDSM Oświęcim), prof. dr hab. Joanna Getka (Katedra Studiów Interkulturowych Europy Środkowo-Wschodniej, Uniwersytet Warszawski/Polska,), dr Stsiapan Stureika (European Humanities University - Białoruski Uniwersytet na uchodźstwie/Litwa), dr Iryna Kashtalian (Institut fürEuropastudien, Universität Bremen)

Projekt finansowany jest ze środków Polsko-Niemieckiej Współpracy Młodzieży (PNWM) w ramach programu „Zachować pamięc” i Förderverein für die IJBS Oświęcim/Auschwitz.

Refleksje uczestniczek i uczestników:

Odwiedziłam miejsce pamięci Auschwitz-Birkenau po raz pierwszy, było to dla mnie wyjątkowe doświadczenie. Uderzyła mnie różnica między przestrzenią byłego obozu macierzystego Auschwitz I a obozu koncentracyjnego i zagłady Auschwitz II-Birkenau. W godzinach porannych byliśmy prawie sami na niesamowicie ogromnym terenie Birkenau. Panująca w tym miejscu aura pustki wywarła na nas szczególnie silny wpływ. Ponieważ oprowadzania odbywały się w grupach narodowych, bardzo cenna była dla mnie możliwość wymiany poglądów w gronie międzynarodowym (…). Równie pouczająca była dla mnie wymiana poglądów na temat kultury pamięci o Holokauście i drugiej wojnie światowej w Niemczech, Polsce i na Białorusi. Perspektywa białoruska była szczególnie interesująca dla niemieckich uczestników, ponieważ nie jest ona zbyt często poruszana. Właśnie z tego powodu ten niehierarchiczny dialog między młodymi ludźmi, jaki umożliwiło seminarium, jest ważny. Jednocześnie w tej wymianie zdań na temat naszej wspólnej historii i tego, jak sobie z nią radzimy, uwidocznił się pewien potencjał konfliktu. Dla mnie osobiście były to momenty, na przykład, kiedy niemieccy uczestnicy zastanawiali się, dlaczego słowa „naziści” i „Niemcy” były używane jako synonimy w niektórych rozmowach (…) lub kiedy wydawało się, że uczestnicy z Polski byli bardziej zaniepokojeni tym, że na Białorusi mówi się po rosyjsku zamiast po białorusku, niż sami uczestnicy z Białorusi (...). Ten „potencjał konfliktu” pokazuje wg mnie, jak silnie my, jako młode pokolenie, jesteśmy również ukształtowani przez historyczne doświadczenia naszych krajów pochodzenia. Pod tym względem jestem bardzo wdzięczna za możliwość udziału w seminarium i czuję się wzbogacona, nie tylko ze względu na zdobytą wiedzę, ale także dlatego, że te „drobne nieporozumienia” pokazały mi, jak ważna jest szczera wymiana poglądów na temat naszej historii w Europie Wschodniej. Podsumowując, seminarium dało mi wiele spostrzeżeń i przemyśleń na temat historii Europy Wschodniej, ale także na temat bieżących wydarzeń, a zwłaszcza relacji między młodymi ludźmi z Niemiec, Polski i Białorusi. Naprawdę doceniam kontakt z innymi uczestnikami i mam nadzieję, że uda mi się go utrzymać, aby kontynuować wymianę.
 

Anika

Zawsze było dla mnie jasne, że pewnego dnia chciałabym odwiedzić Auschwitz, ponieważ jako Niemka uważam to za obowiązek i myślę, że bardzo ważne jest, aby zająć się przeszłością własnego kraju. Mierzyć się z błędami i strasznymi czynami naszych przodków i wyciągać z nich wnioski. Bardzo się cieszę, że miałam okazję uczestniczyć w tym seminarium i zająć się Holokaustem w tym kontekście oraz odwiedzić Auschwitz. Dowiedziałam się wiele o Holokauście, ale przede wszystkim o Białorusi i Polsce. Niestety muszę przyznać, że wcześniej nie wiedziałam zbyt wiele o Białorusi, dlatego możliwość wymiany i dyskusji z innymi młodymi ludźmi z innych krajów była dla mnie bardzo wzbogacająca i cenna. Myślę, że takie międzynarodowe seminaria są bardzo ważne dla kształtowania własnej opinii i zrozumienia innych perspektyw i punktów widzenia. (...)

Dorothea

Byłam pod szczególnym wrażeniem i częściowo wzruszona, słysząc o doświadczeniach Białorusinów. To jest również to, co głównie wyniosłam z seminarium: pozytywna współpraca i wymiana z Polakami i Białorusinami. Dwa dni spędzone w byłym obozie macierzystym Auschwitz I oraz obozie koncentracyjnym i zagłady Auschwitz II-Birkenau były dla mnie wyjątkowe. Mogłam zabrać ze sobą „obrazy”, które są nieporównywalne z tymi, które można zobaczyć tylko w książkach historycznych - doświadczenie to stało się, krótko mówiąc, bardziej osobiste. (…) Najwięcej dowiedziałam się dzięki wymianie z Polakami i Białorusinami. To tutaj po raz pierwszy uświadomiłam sobie, jak głęboko ból wojny i Holokaustu wciąż tkwi w wielu Polakach i jaki ma to wpływ na stosunki polsko-niemieckie w Polsce. Dowiedziałam się również wielu nowych rzeczy o systemie politycznym na Białorusi, o narzędziach propagandowych rządu, ruchach oporu i o tym, jak milicja tłumi wszelkie przejawy protestu. Nowością i ciekawostką (dla mnie) było również zobaczenie Polski z bliska i osobiście po raz pierwszy poznanie jej, a tym samym wyeliminowanie kilku stereotypów, które tkwiły w mojej głowie. (...)

Janka

Udział w seminarium skłonił mnie do poważnej refleksji nad kulturą pamięci i tym, jak różna ona może być w zależności od miejsca, z którego pochodzimy i w którym żyjemy. Wizyta w byłym obozie koncentracyjnym i zagłady Auschwitz-Birkenau w naoczny sposób uświadomiła mi, jak ważne jest to, aby kultywować pamięć o tych wydarzeniach i nie dopuścić do zapomnienia tego, co minęło. Zarówno spotkanie z naszymi rówieśnikami z Białorusi jak i rozmowa z profesorem Aleksandrem Wirpszą pokazały mi, jak istotną rolę odgrywa protest i bunt, zwłaszcza w sytuacji, kiedy żyje się w państwie autorytarnym.

 Zuzanna

Przed wyjazdem na seminarium miałam cel, aby dowiedzieć się więcej o Auschwitz i jego historii, porozmawiać z ludźmi, którzy tam pracują, dowiedzieć się, jak ludzie z różnych krajów (Niemcy, Polska, Białoruś) odnoszą się do tego tematu. Osiągnęłam swój cel i było to dla mnie naprawdę interesujące, aby uświadomić sobie, jak różni jesteśmy my i nasze poglądy oraz jak teraźniejszość naszych krajów zależy od ich przeszłości. Zabrałam ze sobą wiele refleksji i przemyśleń na temat współczesnego świata: Nie mogłam przestać myśleć o tej okrutnej historii, która powtarza się dzisiaj i o tym, co ja i inni możemy zrobić, aby to powstrzymać, jak uczynić nasz świat lepszym. Myślę, że jest to pytanie bez pewnej odpowiedzi, ale cieszę się, że miałam możliwość zastanowienia się nad tym, uważam tę refleksję za duży rozwój, którego miałam szczęście doświadczyć podczas tego seminarium.

Adriana

Dla mnie całe seminarium było niezapomnianym przeżyciem, które na pewno pozostanie ze mną na zawsze. Podczas seminarium poznałem i potwierdziłem kilka faktów historycznych oraz odbyłem wspaniałą i interesującą dyskusję na temat praw człowieka ze studentami z Białorusi i Niemiec, nie wspominając o tym, że z niektórymi z nich udało mi się zaprzyjaźnić. Cieszę się, że miałem okazję być częścią tego seminarium. 
 

Konstanty

Przede wszystkim jest to dla mnie nowa wiedza. Dowiedziałam się o bardzo ważnej części historii świata, która wywróciła mój światopogląd do góry nogami. Interesujące było dla mnie przeanalizowanie historii przeszłości świata, w którym żyję. Jestem bardzo wdzięczna za ciepłe przyjęcie i profesjonalne podejście do mnie i studentów, którzy uczestniczyli w tym seminarium.

Kateryna

Seminarium pozwoliło mi spojrzeć na Holokaust z szerszej perspektywy niż kiedykolwiek wcześniej. Mogłam porozmawiać o swoich przemyśleniach z ludźmi innych narodowości i dzielić się nimi w bezpiecznym otoczeniu. Zawsze onieśmielała mnie myśl o wizycie w Muzeum Auschwitz i cieszę się, że pojechałam tam w ramach seminarium, ponieważ w ten sposób miałam okazję pogodzić się ze swoimi emocjami wśród rówieśników, którzy odczuwali podobnie jak ja. Opuściłam seminarium z większą wiedzą na temat nie tylko przeszłości, ale także obecnych problemów, które mają miejsce na Białorusi i w Niemczech, więc uważam czas spędzony tam za bardzo ważny.

Anna
 

Sytuacja polityczna na Białorusi praktycznie uniemożliwia jakąkolwiek interakcję, więc przyjazd na to seminarium był cudem. Dyskusja między młodymi ludźmi i ekspertami na temat polityki pamięci Polaków i Niemców nie byłaby tak kompletna bez obecności białoruskiej grupy, ponieważ mogliśmy porównać tak różne podejścia. Po raz pierwszy uczestniczyłam w seminarium o wojnie, Holokauście i traumie, gdzie miała miejsce absolutnie przejrzysta i szczera refleksja. Wizyta w Auschwitz-Birkenau była stopniowa, po dwóch dniach zbierania informacji o tym miejscu, refleksja o nim jest nadal obecna w mojej głowie. Dziękuję za doskonałą organizację, bogaty i interesujący program, który obejmował również wizytę w Krakowie. Ten wyjazd zdecydowanie wzbogacił mnie o nową wiedzę, wrażenia i znajomości.

Viktoryia

Niezwykle interesujące było porównanie polityki pamięci w Niemczech, Polsce i na Białorusi, zarówno na poziomie państwowym, jak i rodzinnym, a nawet indywidualnym. Bardzo ważne było, aby samemu zobaczyć stosunek potomków agresora do wydarzeń II wojny światowej oraz komunikację między potomkami agresora i ofiar. Może to być przydatne w przyszłości dla Białorusinów, aby przezwyciężyć konsekwencje wojny w Ukrainie. Białorusini zwykli uważać, że to oni najbardziej ucierpieli w wyniku II wojny światowej. Nigdy nie dyskutowano, ani nawet nie wspominano w sferze publicznej o tragedii Polaków. Dlatego dla mnie ważne było, aby odwiedzić Auschwitz i Birkenau, poznać i zaakceptować temat Holokaustu oraz eksterminacji narodu polskiego.

Vitaliya